Digitalni forenzički centar je uradio analizu predizbornog ambijenta uoči vanrednih lokalnih izbora u Podgorici koji će biti održani 29. septembra 2024. godine koja obuhvata političku situaciju, medijsko izvještavanje, aktivnosti na društvenim mrežama i djelovanje Srpske pravoslavne crkve.
Analiza pokazuje da je politička situacija uoči lokalnih izbora za glavni grad kompleksna i da se situacija sa lokalnog preliva i na državni nivo. Kampanju su obilježile teme lokalnog karaktera, ali u značajnoj mjeri i teme od državnog značaja. Odlikuju je žestoka politička borba, omalovažavanje političkih oponenata, narativi, strani maligni uticaji i govor mržnje.
Vanredni izbori su raspisani nakon političkog sukoba vladajuće većine u Podgorici koja je konstituisana prije nepune dvije godine nakon što je preuzela vlast od Demokratske partije socijalista (DPS) poslije njene dvadesetčetvorogodišnje vladavine. Na izborima 2022. godine vlast su osvojili Pokret Evropa sad (PES), partije bivšeg Demokratskog fronta i Građanski pokret URA. Podjela i sukob dogodili su se u PES koji je imao najviše odbornika u Skupštini Glavnog grada. Nakon sukoba osnivača Pokreta premijera Milojka Spajića i predsjednika Jakova Milatovića stranka je izgubila dio odbornika u parlamentu Podgorice. Sredinom jula 2024. godine odbornici bliski predsjedniku države su uz pomoć opozicije skratili mandat lokalnom parlamentu, a predsjednik Milatović je raspisao vanredne izbore.
Tokom ove predizborne kampanje evidentno je vođenje funkcionerske kampanje. Takva praksa narušava principe jednakih šansi i ravnopravnosti među učesnicima na izborima. Ona podrazumijeva upotrebu državnih, resursa, moći i funkcija od strane aktuelnih državnih zvaničnika u svrhu promocije određenih političkih partija ili kandidata.
Predstavnici političkih partija koje učestvuju na lokalnim izborima u Podgorici su tokom kampanje boravili su u Srbiji i Rusiji i sastajali se sa predstavnicima tamošnjih režima. Takve aktivnosti tokom predizborne kampanje mogu ukazivati na potencijalni strani upliv autoritarnih režima na procese u Crnoj Gori.
Srpska pravoslavna crkva
Evidentne su aktivnosti Srpske pravoslavne crkve uoči lokalnih izbora u Podgorici. U odnosu na parlamentarne izbore 2023. godine i lokalne izbore u Budvi ove godine, prije čijih održavanja nije bilo javnog angažmana crkvenih velikodostojnika, kampanju za izbore u Podgorici obilježile su aktivnosti mitropolita SPC Joanikija. Njegovo angažovanje prije lokalnih izbora u Podgorici indikativno je imajući u vidu ulogu SPC u političkim dešavanjima u Crnoj Gori, naročito tokom i nakon promjene vlasti 2020. godine. Aktiviranje SPC u predizbornim dešavanjima naglašava kontinuirani politički uticaj SPC, posebno u trenucima kada ishod izbora može značajno uticati na političku ravnotežu u državi. Takođe, inicijativa o podizanju spomenika pokojnom mitropolitu SPC Amfilohiju u Beranama, uoči izborne trke za Glavni grad i opštinu Kotor, ilustruje nezamjenjivu ulogu SPC kao kohezionog faktora prosrpskih proksija uoči važnih društveno-političkih događaja.
Mitropilit SPC Joanikije je 12. septembra 2024. godine povodom zavjetne slave Vasojevića u Lijevoj Rijeci izjavio da je Saša Mujović, nosilac liste Pokreta Evropa sad i Demokrata za izbore u Podgorici istinski hrišćanin. Mujović je prisustvovao tom događaju. Takođe, mitropolit SPC Joanikije primio je u posjetu 17. septembra nositeljku liste Za budućnost Podgorice Jelenu Borovinić Bojović sa kojom je razgovarao o unaprjeđivanju odnosa SPC i Glavnog grada.
Hibridna aktivnost SPC u predizbornoj kampanji uočava se na promociji knjige Herceg Novi – ne damo svetinje 19. septembra 2024. godine u Herceg Novom. Joanikije je tom prilikom govorio o fenomenu litija i istakao da su oni koji su vladali prije litija imali namjeru da obeskorijene srpski narod i SPC.
Predsjednik Skupštine Crne Gore Andrija Mandić i potpredsjednik Vlade Crne Gore za obrazovanje, nauku i vjerska pitanja Budimir Aleksić su 16. septembra upriličili susret predsjednika Narodne skupštine Mađarske Lasla Kovera sa mitropolitom SPC Joanikijem u Cetinjskom manastiru.
Posjeta patrijarha Porfirija Crnoj Gori 27. i 28. septembra, organizovana je u završnici izborne kampanje za lokalne izbore u Podgorici i Kotoru. Indikativno je da će osim osvećenja krsta na mjestu budućeg hrama u Bijeloj, Porfirije učestvovati i na Svečanoj Akademiji u Kotoru povodom 185. godina srpskog pjevačkog društva Jedinstvo iz Kotora. Takođe, na dan lokalnih izbora 29. septembra, srpski patrijarh će služiti liturgiju u crkvi Svetog Nikole u Kotoru.
Intenzivirane aktivnosti SPC prije lokalnih izbora u Podgorici i Kotoru na liniji su sa djelovanjem te organizacije tokom i nakon promjene vlasti 2020. godine. Volumen podrške SPC rusko-srpskim proksi akterima u toku izbornih procesa proporcionalan je stepenu neizvjesnosti izbornog rezultata.
Na lokalnim izborima u Nikšiću 2021. godine, sveštenici te vjerske organizacije su pozvali građane da promijene vlast u Nikšiću i time potvrde slobodu dobijenu krvlju i životima. Imajući u vidu da rezultat lokalnih izbora u Podgorici može imati reperkusije na vlast na državnom nivou, angažovanje SPC u izbornom procesu u Podgorici predstavlja pokušaj da se osigura politički uticaj i očuvaju interesi koje je ta organizacija stekla nakon promjene vlasti 2020. godine.
Mediji i manipulacije informacijama
U susret lokalnim izborima objavljeni su rezultati navodnih istraživanja javnog mnjenja o rejtingu političkih partija i potencijalnim koalicijama koja su nepotpisana. Prosrpski i proruski portal Borba dva puta (05. i 11. septembra) je objavio rezultate istraživanja javnog mnjenja koja su veoma štura, prikazana u jednostavnim excel tabelama i za koje nije moguće utvrditi da li su relevantna. Indikativno je i da samo portal Borba ima uvid u ta istraživanja i da ista prenosi portal Aloonline.me. DFC je u više navrata kroz svoje analize i studije ukazao na djelovanje pomenutih portala i njihovih urednika u plasiranju dezinformacija, govora mržnje i narativa i negiranju crnogorske posebnosti i identiteta. Nepotpisano istraživanje objavljeno je i 22. septembra na portalu cginfo.me, koji nema impresum.
Ovu izbornu kampanju obilježili su brojni primjeri narativa i govora mržnje s ciljem diskreditacije političkih protivnika i oblikovanja percepcije građana. Analiza narative definiše kao otvoreni skup priča, događaja i ideja utemeljenih na vrijednostima i vjerovanjima s namjerom autora da se prošire među ciljanom publikom, odnosno, način na koji mediji, partije i aktivisti šire informacije o određenom događaju.
Ključni narativ koji je prepoznat tokom monitoringa medija je omalovažavanje poltičkih oponenata. Elementi koji su gradili taj narativ su: Jakov Milatović je produžena ruka Mila Đukanovića, Milojko Spajić i Milo Đukanović sarađuju, Bivši korumpirani režim je zaustavio napredak Podgorice, Saša Mujović je bio član Demokratske partije socijalista (DPS) i Jakov Milatović nije predsjednik svih građana i on je kriv za vanredne izbore.
Narativ o bivšem korumpiranom režimu naglašava da kriminalizovani DPS nije radio u interesu građana, već je omogućio procvat korupcije i kriminala. U medijskim izvještajima i izjavama političkih oponenata navodi se da je mafijaški režim Mila Đukanovića doveo do stagnacije i uništenja Podgorice, ne čineći ništa časno i pošteno. Politički oponenti poručuju da je ključno da ne dozvole da se takva praksa nastavi i da kriminalizovanoj strukturi ne daju ni metar glavnog grada.
Brojni narativi su kreirani o predsjedniku Crne Gore Jakovu Milatoviću, posebno u kontekstu njegovog nastupa na lokalnim izborima u koaliciji sa Građanskim pokretom URA. Jedan od ključnih narativa optužuje Milatovića kao glavnog krivca za raspisivanje vanrednih izbora, sugerišući da bi zbog toga trebao vratiti mandat građanima. Kritičari tvrde da ga građani nijesu birali zbog eventualne saradnje sa Milom Đukanovićem niti zbog antisrpskih stavova, čime se implicira da je prekršio očekivanja i povjerenje dijela svojih birača.
DFC je ukazao i na govor mržnje tokom predizborne kampanje koji je uočen u tekstu objavljenom na portalima Srpska 24 i Borba. Tekst koji sadrži elemente govora mržnje prema dr Nerminu Abdiću, nosiocu liste Demokratske partije socijalista na predstojećim lokalnim izborima u Podgorici, ali i prema građanima Podgorice koji se na nacionalnoj, vjerskoj ili političkoj osnovi izjašanjavaju drugačije od autora teksta i dalje je prisutan na portalu Srpska 24, čiji je osnivač autor teksta Ivan Milošević. Reakciju političkih aktera i šire javnosti Milošević označava kao kampanju i propagandu DPS, njihovih satelita i kolumnista protiv njega. Milošević u svojim kolumnama trgetira novinare i književnike, a Crnogorce pogrdno naziva Montenegrinima i navodi da im je jedina ideologija antisrpstvo i verbalno mlaćenje po Srbiji i svemu što dolazi sa te strane. On ističe da za sve ne važe isti aršini, da za Srbe ne važe isti principi kao za ostale, da Srbi trebaju da se pridržavaju građanskih principa, dok ostali mogu da kalkulišu, malo da budu građanisti, a mnogo više nacionalisti. Kroz takve istupe uočava se narativ o ugroženosti Srba u Crnoj Gori, odnosno antisrpstvu koji se godinama identifikuje u tabloidima u Srbiji i prosrpskim portalima u Crnoj Gori. Ivan Milošević je pozvao građane da podrže koaliciju okupljenu oko bivšeg Demokratskog fronta, jer su se oni 20 godina borili protiv DPS i jer Srbima treba jaka nacionalna stranka ili koalicija.
Društvene mreže
Monitoring Fejsbuka, kao najzastupljenije društvene mreže u Crnoj Gori, ukazao je na koordinisano djelovanje uoči lokalnih izbora u Podgorici. Uočene su mreže koordinisanog neautentičnog ponašanja koje su dijelile politički motivisani sadržaj sa određenim političkim subjektima. Pomenute mreže su u najvećoj mjeri dijelile sadržaj koji favorizuje liste Za budućnost Podgorice – Grad svih nasi Evropa sad – Demokrate – “Još jače- prof. dr Saša Mujović”.
Fejsbuk stranica Никшић Пoнoсни Српски град, na koju je DFC ukazivao tokom ranijih izbornih procesa, posebno tokom lokalnih izbora u Nikšiću 2021. godine bila je aktivna i tokom predizborne kampanje za lokalne izbore u Podgorici. U posmatranom periodu od 1. do 20. septembra 2024. godine, ta stranica je podijelila 85 objava sa zvaničnih stranica Jelena Borovinić Bojović, Град свих нас. Od tih 85 objava njih 66 su koordinisanim neautentičnim aktivnostima od strane istih naloga podijeljene 874 puta u mreži Fejsbuk grupa indikativnih naziva: СРПСКО ЛЕГЛО, Podrska za Slavka perosevica, NE DAMO SVETINJE, Глас Срба Републике Српске, ZA NAŠU REPUBLIKU SRPSKU. Ti nalozi i grupe bili su aktivni tokom ranijih izbornih ciklusa u Crnoj Gori kao i u susret odluci Vlade Crne Gore o glasanju za Rezoluciju o genocidu u Srebrenici i djelovale su po istoj matrici – koordinisano dijeljenje sadržaja u kratkom vremenskom razmaku i interakcije kako bi se ostvarila što veća vidljivost.
Slične aktivnosti uočene i su i na Fejsbuk stranici Pokret Evropa sad, s ciljem promocije i prikazivanja značajne podrške izbornoj listi Evropa sad – Demokrate – „Još jače – prof. dr Saša Mujović“. U periodu od 1. do 20. septembra 2024. godine stranica je podijelila 66 objava, koje su imale 14.591 reakciju i 1.214 dijeljenja. Identifikovano je koordinisano ponašanje bot profila: Vojvoda Momcilo, Narodna sloga, UZ Dojč koji su sadržaj sa stranicen Pokret Evropa sad dijelili u Fejsbuk grupe: IZBORI 2022, zurnal.me, EVROPSKA CRNA GORA, Crna Gora za Spajic Milojka PES, CRNA GORA, NASA CRNA GORA-НАША ЦРНА ГОРА, Ne Damo Svetinje (Svi Zajedno), PODRŠKA VLADIMIRU LEPOSAVIĆU, Srbski Svijet, СВИ СРБИ ИЗ ЦГ У ЈЕДНОЈ ГРУПИ♥️💙🤍, Србски штит, Danilovgrad na mapi Evropi, Podgorička Alapača, Српска Подгорица – Srpska Podgorica, Podrska za Slavka perosevica, ☦️РИЈЕЧ БОЖИЈА ☦️.
Tokom monitoringa aktivnosti na Fejsbuku uočeno je da su botovi bliski Građanskom Pokretu URA na koje je DFC u nekoliko navrata ukazao vrlo aktivni na Fejsbuk stranici portala Vijesti, ostavljajući komentare koji daju podršku Građanskom pokretu URA ili napadaju političke oponente. Takođe, lajkuju jedni drugima komentare i na taj način povećavaju vidljivost. To je matrica koordinisanog djelovanja na koju je DFC ukazao u februaru 2022. godine nakon izglasavanja nepovjerenja Vladi Zdravka Krivokapića i pregovora o formiranju nove vlade. Dakle, aktivnosti lažnih i bot naloga tokom važnih društveno-političkih procesa može stvoriti iluziju široke podrške određenoj partiji, čak i kada ta podrška nije autentična. Tokom izborne kampanje takve aktivnosti mogu direktno uticati na percepciju neodlučnih birača.
Pored neprovjerenih istraživanja na portalima u susret lokalnim izborima u Podgorici takva istraživanja su se pojavila i na Fejsbuku. Jedno lažno istraživanje javnog mnjenja o rejtingu političkih partija pripisano je agenciji za istraživanje javnog mnjenja Ipsos, dok je za drugo kao autor naveden Miloš Bešić. Ti primjeri ukazuju da se nastavlja matrica koja je korišćena tokom ranijih izbornih ciklusa kada su na društvenim mrežama, ali i na portalima objavljivana lažna istraživanja javnog mnjenja koja se pripisuju kredibilnim agencijama na šta je DFC upozoravao.
Igor Damjanović, dopisnik IN4S i raznih srpskih i ruskih izdanja, ključni čovjek za plasiranje ruske propagande, koji izvještava direktno sa fronta i sarađuje sa ruskim vojnim strukturama putem svog Fejsbuk naloga pružio je podršku doktoru Vuku Kadiću i njegovom Pokretu Naprijed. Pokret su osnovali Marko Kovač, bivši ministar pravde, Aleksandar Damjanović, bivši ministar finansija i Vuk Kadić, direktor Fonda za zdravstveno osiguranje.
Podršku Vuku Kadiću pružio je i predsjednik Miholjskog zbora Zdravko Nišavić. Miholjski zbor je organizacija bliska Srpskoj pravoslavnoj crkvi, čiji je jedan od osnivača Mijajlo Backović, bivši pripadnik 63. padobranske brigade Vojske Jugoslavije i sekretar Metodija Ostojića, episkopa budimljansko-nikšićkog SPC. Nakon oružanog napada na sjeveru Kosova u septembru 2023. godine na društvenim mrežama pojavio se snimak Zdravka Nišavića u kojem poziva na mobilizaciju stanovništva i veterana, pozivajući ih da ukoliko bude potrebno idu na Kosovo. Na video snimku, Nišavić nosi majicu sa obilježjem Miholjskog zbora i saopštava da se nalazi ispred zgrade Kragujevačke opštine u kojoj se nalazi i Vojni odsjek Vojske Srbije gdje će se prijaviti, odnosno staviti na raspolaganje. O toj i sličnim kampanja krajnje desničarskih grupa DFC je pisao u analizi Humanitarci i(li) ekstremisti.
Podršku na Fejsbuku izbornoj listi Za budućnost Podgorice – Grad svih nas koju predvodi Jelena Borovinić Bojović pružili su i određeni učesnici blokade graničnog prelaza Božaj, o čemu je DFC pisao u analizi Desničarski ekstremisti u regionalnim kampanjama. Podsjetimo, vojni veterani iz ratova 90-tih godina, pripadnici 7. bataljona vojne policije Vojske Jugoslavije i članovi pravoslavnog bratstva Zavjetnici Tvrdoš Nikšić okupili su se s ciljem pružanja podrške Srbima na Kosovu uz transparent na kojem je pisalo: Kad se vojska na Kosovo vrati.
Predizborni ambijent u Podgorici oslikava izuzetno složenu političku situaciju koja prelazi granice lokalne uprave i preliva se na državni nivo. Vanredni lokalni izbori nijesu samo rezultat političkog neslaganja unutar lokalne vladajuće koalicije, već i refleksija dubljih podjela na crnogorskoj političkoj sceni. Tokom predizborne kampanje bilo je primjetno korišćenje funkcionerske moći, uz korišćenje državnih resursa i funkcija za političku promociju, čime je ozbiljno narušena jednakost među političkim učesnicima. Pored funkcionerske kampanje, analiza je identifikovala uticaj spoljnih aktera, posebno kroz političke kontakte sa predstavnicima vlasti iz Srbije i Rusije. Intenziviranje takvih aktivnosti tokom kampanje dovodi u pitanje autentičnost političkih odluka.
Svi akteri uključeni u kampanju za lokalne izbore imali su za cilj da oblikuju javno mnjenje i percepciju građana u skladu sa vlastitom agendom, stvarajući privid veće podrške za jednu ili više političkih opcija nego što je one objektivno imaju. Mediji, društvene mreže, posebno Facebook, igraju značajnu ulogu u oblikovanju javnog mnjenja tokom kampanje. Takva strategija može značajno uticati na percepciju neodlučnih birača, koji u nedostatku pouzdanih informacija mogu biti podložni manipulaciji. Pored toga, širenje dezinformacija, narativa i lažnih istraživanja javnog mnjenja dodatno komplikuje situaciju, zamagljujući istinu i otežavajući građanima da donesu racionalne odluke.
Srpska pravoslavna crkva, kroz angažovanje svojih velikodostojnika i simboličke aktivnosti, nastavlja da igra značajnu ulogu u političkom životu Crne Gore, posebno u kontekstu izbora. Crkva, kao uticajan društveni i politički akter, svojom javnom podrškom pojedinim kandidatima i političkim grupama nastavlja da doprinosi oblikovanju političke scene u Crnoj Gori.
Identifikovani problemi, od funkcionerskih kampanja i stranih uticaja do manipulacija u medijima i društvenim mrežama, ukazuju na potrebu reformi koje bi osigurale pošteniji i transparentniji izborni proces. Samo kroz veću regulaciju medijskog prostora, suzbijanje dezinformacija i zaštitu suvereniteta od stranih upliva može se obezbijediti da građani Crne Gore biraju u skladu sa svojim istinskim interesima i vrijednostima.