Pregovori oko formiranje 44. Vlade Crne Gore ponovo su podstakli državni vrh Srbije da se direktno umiješa u unutrašnje prilike u Crnoj Gori. Pitanje ulaska partija nekadašnjeg DF koje predvode Milan Knežević i Andrija Mandić od ključnog je značaja za Aleksandra Vučića. Ponovo se javnost dezinformiše o ugroženosti Srba, a režim u Srbiji, kao i mediji i analitičari pod njegovom kontrolom, izvlače paralelu i upoređuju prava Albanaca u Sjevernoj Makedoniji i Srba u Crnoj Gori.
U prethodnom periodu sa adrese predsjednika Srbije mogla su se čuti zalaganja za prekompoziciju Crne Gore po etničko-nacionalnom principu, koja ima svoje glasnogovornike i u Crnoj Gori. Od početka litija u decembru 2019. godine, sa logističkom podrškom iz Beograda, insistiranje predsjednika Srbije Vučića i njegovih najbližih saradnika na zaštiti ugroženog srpskog naroda i konačnom rješavanju srpskog pitanja u Crnoj Gori dobilo je na zamahu.
Koncept ugroženosti
Na principu ugroženosti Srba izvan Srbije izgrađen je nacionalistički koncept, u funkciji njihove homogenizacije i vezivanja za srpski nacionalni korpus, uz jasno ispoljavanje ambicije da se o svim vitalnim pitanjima koja se tiču Srba, ma gdje oni živjeli, odlučuje u Beogradu. Ta zamisao je institucionalizovana i putem ključnih dokumenata, deklaracija i strategija, koje je Beograd u kontinuitetu usvajao od 2006. godine. U tom kontekstu, upravo je predsjednik Srbije, više puta potencirao da je za njega od ključnog značaja popis stanovništva u Crnoj Gori. Na taj način, Vučić je nagovijestio da će Srbija i dalje predano raditi na pokušajima promjene demografske strukture u Crnoj Gori. Iz ugla Srbije i Demokratskog fronta kao izvođača radova, popis bi kao poželjni rezultat trebalo da ima ostvarivanje dominantnog uticaja srpskog nacionalnog korpusa u Crnoj Gori. Jasno je da će, ako se uspije izvršiti pritisak na dio stanovništva da promijeni svoju nacionalnu orijentaciju, uslijediti treća faza onoga što je Aleksandar Vučić više puta najavljivao i pominjao od 2020. godine – pokušaj ustavne prekompozicije Crne Gore po ugledu na Bosnu i Hercegovinu i Sjevernu Makedoniju.
Makedonski model za CG
Na pres konferenciji 6. januara 2020. godine, nakon zaoštravanja situacije usljed usvajanja Zakona o slobodi vjeroispovijesti, Vučić je upitao kako je moguće da 25 odsto Albanaca u Sjevernoj Makedoniji može da bude konstitutivan narod, ima pravo na jezik, predsjednika skupštine, ministre, direktore javnih preduzeća, a da veći broj Srba u Crnoj Gori nema nigdje nikoga i nikakva prava?
Vučićeva retorika je naišla na blijedu diplomatsku reakciju zvanične Crne Gore i poruku da koncept Velike Srbije ugrožava mir i stabilnost cijelog regiona.
Narativ da Srbi u Crnoj Gori nemaju ni deseti dio prava koja uživaju Albanci u Sjevernoj Makedoniji ponovljen je više puta tokom Vučićevih nastupa kada je govorio o Crnoj Gori. U intervjuu za RSE sredinom 2020. godine čak je isticao da Srbi za razliku od Albanaca u Sjevernoj Makedoniji nemaju pravo na oficijelni jezik, iako je, po Ustavu Crne Gore, srpski u službenoj upotrebi, kao i crnogorski, bosanski, albanski i hrvatski jezik.
Nakon promjene vlasti u Crnoj Gori, 2020. godine, izgledalo je da je ova ideja stavljena ad acta. Međutim, izglasavanje nepovjerenja Vladi, 4. februara 2022. godine, pokazalo se kao optimalna platforma za rehabilitaciju ideje o ugroženosti Srba u Crnoj Gori. U tom kontekstu, indikativna je serija nedavnih izjava jednog od lidera Demokratskog fronta, Andrije Mandića, koji je revitalizovao ideju o potrebi redefinisanja statusa Srba u Crnoj Gori, po ugledu na status koji imaju Albanci u Sjevernoj Makedoniji.
Gostujući u emisiji PRESS PLUS 8. februara, Mandić je poručio da je primjena Ustava Crne Gore, koji je definiše kao građansku državu, rezultirala diskriminacijom srpskog naroda u periodu od 2007. do 2020. godine. Slične teze ponovljene su dva dana kasnije u dnevnom listu Politika.
Osim standardnih zahtjeva za tehničkom vladom koja bi pripremila izbore, ovih dana razmišljamo kako da pronađemo model da za jednu diskriminisanu nacionalnu zajednicu, a to su Srbi, kako da se izborimo kao narod za pravo da budemo u poziciji u kakvoj su Albanci u Makedoniji, saopštio je Mandić, navodeći da se diskriminacija srpskog naroda mora zaustaviti i da se drugi put, kako je kazao, Srbi žele izbaciti iz vlasti.
Model koji zagovara Mandić podrazumijevao bi da autentični predstavnici srpskog naroda moraju učestvovati u vlasti kako bi se obezbijedilo suprotstavljanje organizovanom teroru nad jednom zajednicom na demokratski način, budući da je diskriminacija Srba u Crnoj Gori poprimila oblik organizovanog državnog terora. Identično Vučiću i Mandić se poziva na konstitutivnost i obaveznu zastupljenost Albanaca u vlasti u Sjevernoj Makedoniji, uprkos njihovoj manjoj procentualnoj zastupljenosti u odnosu na Srbe u Crnoj Gori. Inače, Mandić je još 2015. godine u beogradskim medijima prezentovao ideju makedonskog modela za Crnu Goru, što je učinio i prilikom razgovora sa Johanesom Hanom, evropskim komesarom za proširenje 2019. godine.
Zalaganje za koncept koji nosi evidentne bezbjednosne rizike, prošao je gotovo bez ikakve reakcije crnogorske stručne javnosti, partija, odnosno medija, što otvara prostor za mnoga pitanja. Poređenje Srba u današnjoj Crnoj Gori sa Albancima u Sjevernoj Makedoniji je poziv na podjelu vlasti na nacionalnoj osnovi, jer je to ono što imamo u nekadašnoj jugoslovenskoj republici po Ohridskom sporazumu iz 2001. godine. Njime su uređena prava manjinskih etničkih zajednica u Republici Sjevernoj Makedoniji i okončan međuetnički oružani konflikt između dvije najveće etničke zajednice, Makedonaca i Albanaca.
Ohridski sporazum
Prema mirovnom sporazumu, potpisanom 13. avgusta 2001. godine, do federalizacije države nije došlo, ona je zadržala unitarni karakter, ali je došlo do izmjena Ustava, kojima je uvedena pozitivna diskriminacija prema albanskom stanovništvu u javnom sektoru, vojsci i policiji. Dozvoljena je i šira službena upotreba albanske zastave i jezika.
Takođe, promijenjena je procedura za usvajanje zakona koji direktno utiču na kulturu, upotrebu jezika, obrazovanje, ličnu dokumentaciju i upotrebu simbola, kao i zakoni o lokalnim finansijama, lokalnim izborima, gradu Skoplju i granicama opština.
Sporazumu su prethodili oružani sukobi, u kojima su poginula 72 vojnika i policajca. Mnogi od njih su ubijeni u gerilskim operacijama Oslobodilačke narodne armije (ONA). Tačan broj ubijenih boraca ONA i danas je nepoznat, a varira od oko 100 do nekoliko stotina.
Ohridski sporazum su potpisali tadašnji predsjednik Makedonije Boris Trajkovski, premijer i lider vladajuće VMRO-DPMNE Ljupčo Georgievski, lider Socijaldemokratskog saveza Makedonije (SDSM) Branko Crvenkovski, lider vladajuće Demokratske partije Albanaca Arben Džaferi i lider opozicione Partije demokratskog prosperiteta (PDP) Imer Imeri. U ime međunarodne zajednice ugovor su potpisali američki diplomata Džejms Perdju i francuski diplomata Fransoa Leotar.
Neka od najkontroverznijih pitanja koja su prethodila sukobima odnosila su se na albanski jezik, koji nije bio priznat kao zvanični, kao i zabranu da se u javnim institucijama ističe albanska zastava. Pored toga, Albanaca nije bilo na javnim funkcijama, kao ni, na primjer, u policiji gdje nije postojala ni približna proporcionalna zastupljenosti u odnosu na njihovu populaciju. Zvaničnici u Skoplju su zahtjeve da se to promijeni vidjeli kao put ka paralelnim strukturama vlasti. Političke partije Albanaca su godinama radile na poboljšanju položaja, ali nijesu uspjele da postignu značajnije rezultate. Kao alternativa, ponuđena je Oslobodilačka nacionalna armija, koja je imala isti cilj, ali drugačija sredstva – oružje i vojne akcije.
Iako je njegovo potpisivanje tada okončalo sukob, sistem koji je nastao nakon Ohridskog sporazuma je produbio podjele na etničkoj osnovi.
Ohridski sporazum predviđao je gašenje ONA, iz koje je kasnije nastala stranka Demokratska unija za integraciju (DUI), koja je do danas ostala najveća albanska stranka u zemlji.
Do sporadičnih incidenata dolazilo je i u godinama koje su uslijedile, a 2015. je bila naročito burna, kada je ubijeno osam policajaca u napadu koji je izvela naoružana grupa čiji su pripadnici nosili oznake nekadašnje Oslobodilačke vojske Kosova (OVK).
Uprkos različitim stavovima i tumačenjima ovog dokumenta koji je rezultat oružanih sukoba, jasno je da je on legitimisao nasilje kao sredstvo za promjenu političkog koncepta makedonskog društva. Upitan je i njegov karakter mirovnog sporazuma, s obzirom na činjenicu da nije bio potpisan između predstavnika strana u sukobu, već između lidera političkih stranaka, koji su u to vrijeme bili dio vlade nacionalnog spasa, kao i karakter međunarodnog akta i pored činjenice da na njemu stoje i potpisi predstavnika Sjedinjenih Američkih Država i Evropske unije, budući da za sporove o njegovoj implementaciji nije nadležna nijedna međunarodna institucija.
Makedonski model podrazumijeva postojanje zajedničke vlasti segmenata društva u vidu koalicione vlade, koja se formira na osnovu rezultata iz dva posebna izborna ciklusa u dvije etničke zajednice. Nakon izbora, mandatar i nema velikih ovlašćenja, osim da se dogovori sa svojim etničkim partnerom koji je pobijedio u manjinskoj (albanskoj zajednici).
Pravo na veto imaju predstavnici svake od zajednica, što je formalizovano kroz princip dvojne većine.
Pravična zastupljenost pripadnika nevećinskih zajednica, odnosno pravičnija distribucija položaja, moći i zaposlenja u svim državnim institucijama, rezultirala je povećanjem broja zaposlenih u ionako glomaznoj javnoj administraciji, kao i marginalizacijom svih nealbanskih manjinskih zajednica.
Bezbjednosne implikacije za Crnu Goru
Direktno uplitanje Srbije u unutrašnje stvari suverene i nezavisne susjedne države, sa evidentnim pretenzijama da učestvuje čak i u preoblikovanju njenog ustavnog ustrojstva sa sobom nosi brojne bezbjednosne implikacije. Poruke koje Vučić, njegovi saradnici u Srbiji i Crnoj Gori već godinama provlače o slijeđenju primjera zemalja koje su prošle kroz građanski rat i čiji su ustavni aranžmani nastali kao posljedica tih ratova su jako opasne, jer se (in)direktno poziva na promjenu Ustava, građanskog koncepta Crne Gore i pretvaranje u (dvo)nacionalnu državu. Crna Gora je građanska država – koncept koji brojni izvođači projekta srpski svet ne žele da prihvate, a ujedno predstavlja kočnicu paternalizaciji i političkoj eksploataciji Srba u političke i druge ciljeve.
Da bi se objasnila opasnost implementiranja makedonskog modela, mora se krenuti od nekoliko premisa. Polazna je ona da konsocijacijski model podrazumjeva kapitulaciju Crne Gore kao građanske države jednakih šansi u korist dva dominantna etnosa koji koegzistiraju. U takvom ambijentu, politika bi se vodila međusobnim ucjenama i blokadama, nalik Bosni i Hercegovini, što bi onemogućilo bilo kakav napredak ka Evropskoj uniji i stagnaciju društva u cjelini. Iako se gotovo svi politički akteri deklarativno zalažu za smanjenje podjela po nacionalnoj osnovi, ovaj model bi temelje crnogorskog društva izdijelio po nacionalnom principu.
Druga premisa ogleda se u samom Ustavu Crne Gore, koji za razliku od Makedonije iz 2001. godine, propisuje srpski jezik kao jedan od zvaničnih jezika i omogućava svim etničkim grupama pravičnu distribuciju položaja, moći i zapošljavanja u državnim institucijama.
Dalje, primjena ovog modela u Crnoj Gori dovela bi do marginalizacije svih ostalih manjinskih zajednica, poput albanske, muslimanske, bošnjačke, hrvatske, romske i drugih, što bi dodatno vodilo produbljivanju podjela u društvu. Manjinske zajednice ne bi dobile zaštitne mehanizme, pa njima ne bi preostalo ništa drugo nego da postanu sateliti neke od velikih stranaka etničke provenijencije. Dakle, bili bi u poziciji da zavise od dobre volje dvije najveće etničke zajednice u državi. Stoga, binacionalni model nije primjenljiv u Crnoj Gori, jer ne posvećuje dovoljnu pažnju pravima i statusu manje brojnih zajednica.
Takva dinamika društveno-političke realnosti bi rezultirala formiranjem novih ili zaokretom postojećih partija udesno, dok bi prostor za građanske pokrete i partije bio jako sužen, pa čak i nepotreban za tako uspostavljeno dvoetničko društvo.
Prihvatanje činjenice da postoji snažni konflikt identiteta u Crnoj Gori, koji dobija na zamahu je prvi korak ka normalizaciji odnosa u uzdrmanom crnogorskom društvu. Ipak, politički procesi ne bi smjeli da reprodukuju i produbljuju razlike, već da omogućavaju njihovo prevazilaženje. Problem sa ovim modelom je u tome što on institucionalizuje razlike, unoseći ih i u oblasti koje nijesu vezane za identitet. Zanemaruju se socijalne i druge nejednakosti u društvu, koje nekada mogu biti glavni uzrok nasilnih konflikata i sve se svodi na binarni međuetnički model. Pritom, makedonski model legitimiše nasilje kao uspješno sredstvo za promjenu političke konstitucije društva.
Dodatni problem je što se taj model može zloupotrebljavati za relativizaciju individualne odgovornosti u odnosu na kolektivnu, odnosno izostanak djelovanja u određenoj oblasti bi se pravdao nespremnošću Srba ili Crnogoraca na akciju, što opet vodi prema politici nacionalizma koji ne može biti održiv ni u jednom multikulturalnom i multikonfesionalnom društvu. Takva politika bi bila pogubna, iz svih razloga koji su već navedeni.
U heterogenoj političkoj zajednici kakva je Crna Gora, binacionalizam ne smije da bude zamjena za autentični multinacionalni model, odnosno društvo svih građana bez obzira na nacionalnu pripadnost, onako kako to definiše Ustav Crne Gore. U suprotnom, stvorile bi se nove i pospješile postojeće unutrašnje podjele između različitih etničkih, nacionalnih i vjerskih grupa, koje bi dovele u pitanje sve vrijednosti na kojima je zasnovano moderno crnogorsko društvo. Eventualna kriza ne bi bila zaustavljena na granicama Crne Gore i mogla bi imati nepredvidivu razvojnu dinamiku u regionalnom kontekstu.