Kao odgovor na rusku agresiju na Ukrajinu, države članice Evropske unije (EU) u periodu od februara 2022. do kraja 2023. godine protjerale su preko 550 ruskih diplomata. Imajući u vidu da se pod sankcijama EU nalaze i ruski državni mediji te da je polje za hibridne aktivnosti suženo, Rusija se odlučila na novu taktiku podrivanja zapadnih demokratskih tokova. Saopštenje NATO u kojem se izražava zabrinutost zbog malignih aktivnosti Rusije koje uključuju sabotaže, sajber napade i dezinformacije, ukazuje da tajne (covert) operacije na tlu Evrope čine glavni oslonac djelovanja Putinovog režima. Takođe, upotreba proksija u svim sferama društveno-političkog života jedan je od glavnih oslonaca zvanične Moskve u bliskom inostranstvu.
EU i NATO
U okviru mogućnosti i interesa, režim Vladimira Putina targetira evropske države u zavisnosti od uloge koje imaju unutar EU i NATO. U skladu sa ruskom doktrinom hibridnog ratovanja glavna meta obavještajnih aktivnosti su države preko kojih se transportuje vojna pomoć Ukrajini. U januaru 2024. godine u Poljskoj, kao ključnoj transportnoj ruti za dotok zapadnog naoružanja i municije Ukrajini, uhapšena su dvojica državljana Ukrajine za koje se sumnja da su u saradnji sa ruskom obavještajnom službom imali namjeru da zapale skladište u Vroclavu. U Engleskoj, dvije osobe su uhapšene zbog paljenja skladišta u Lutonu. Skladišta se povezuju sa vojnom pomoći Ukrajini, a uhapšene osobe se optužuju za saradnju sa ruskom obavještajnom službom.
Osim poremećaja transporta i sabotaža, rukopis ruskih službi se vidi u sajber sferi. Njemačka vlada je 7. maja 2024. godine saopštila da je sajber grupa povezana sa ruskom obavještajnom službom hakovala odbor Socijaldemokratske stranke Olafa Šolca. Takođe, 2. juna 2024. godine dogodio se hakerski napad na Hrišćansku demokratsku uniju (CDU). Državni organi Njemačke smatraju da se napadi događaju u kontekstu predstojećih izbora za EU parlament i da su dio repertoara ruske hibridne agresije prema Evropi.
Baltičke države se nalaze pod pojačanim hibridnim napadima. Estonija je u februaru 2024. godine uhapsila dvije osobe koje su vandalizovale spomenike iz Drugog svjetskog rata. Osobe se sumnjiče da su povezane sa ruskim bezbjednosnim službama, a cilj im je da uništavanjem spomenika stvore etničke tenzije u društvu i podriju unutrašnju bezbjednost Estonije.
Tri baltičke države i Finska su se protekle dvije godine susrele sa problemom navigacije u vazdušnom prostoru. Vlade Estonije i Litvanije saopštile su da Rusija od početka agresije na Ukrajinu koristi ometače GPS signala koji onemogućavaju siguran avio saobraćaj za komercijalne letove. Ometanje GPS signala uslovilo je da Finska suspenduje avio letove prema estonskom gradu Tartu do 31. maja 2024. godine.
Fizički napadi povezani sa ruskom vojnom obavještajnom službom GRU dogodili su se u Litvaniji i Španiji. Leonid Volkov, politički savjetnik i asistent preminulog lidera opozicije Alekseja Navaljnog fizički je napadnut u Litvaniji. On je u toku predsjedničkih izbora u Rusiji pokrenuo kampanju telefonskih razgovora sa građanima Rusije s ciljem pridobijanja što više glasova protiv Vladimira Putina. U februaru 2024. godine, u blizini španskog grada Alikantea, pronađeno je beživotno tijelo Maksima Kuzmova, ruskog pilota vojnog helikoptera koji je prebjegao sa linije fronta u Ukrajinu. Nakon njegovog bijega helikopterom, šef ruske spoljne obavještajne službe SVR Sergej Nariškin nazvao ga je moralnim lešom i kriminalcem. Opseg malignih operacija na tlu Evrope ukazuje da se hibridna taktika Kremlja prema zapadu zasniva na aktivnostima koje izazivaju strah i nepovjerenje u institucije sistema. Hladnoratovska taktika podrivanja zapadnih demokratija kroz instrumentalizaciju službi bezbjednosti i korišćenje svih dostupnih resursa koincidira za izjavom Vladimira Putina od 29. maja 2024. godine da svi Rusi moraju da rade kao da su na liniji fronta. Svi Rusi moraju da se osjećaju kao da su mobilizovani.
Zapadni Balkan i Crna Gora
Za razliku od baltičkih i država EU i NATO koje su na meti subverzivnih aktivnosti, države Zapadnog Balkana meta su ruskih hibridnih operacija u informacionoj sferi. Zbog autoritarnih sklonosti regionalnih lidera i vlada, kao i zbog nedostatka strategije za suzbijanje stranih malignih uticaja, region ostaje pogodno tlo za djelovanje proruskih proksija.
Tri godine nakon početka agresije, režim Aleksandra Vučića ostaje ključni ruski politički proksi na Zapadnom Balkanu. Okosnicu prokremaljskih narativa čine ruski državni mediji Sputnik i RT Balkan čije teze i narative preuzimaju mediji i portali u Srbiji koje kontrolišu vladajuće strukture.
Ruski centar za kulturu i nauku u Beogradu – Ruski dom predstavlja bazu za širenje malignih narativa u Srbiji i Crnoj Gori pod plaštom jačanja kulturoloških veza. Direktor Ruskog doma je ruski diplomata Jevgenij Baranov. Nakon agresije na Ukrajinu ova ustanova je organizovala niz događaja koji su veličali ratni pohod Rusije na Ukrajinu. Ruski dom iz Beograda u Crnoj Gori sprovodi aktivne operacije uticaja preko savjetnika za kulturu u Ruskom domu Pavela Bušujeva. On je ispred te institucije u avgustu 2023. godine u Plužinama prilikom prikazivanja filma Crna Gora – međa istine i laži, darovao Sabornom hramu Svetog Makarija Sokolovića u Plužinama izložbu Borba Srba i Crnogoraca protiv Turaka 1875-1878. očima ruskih dobrovoljaca. Ruski dom, Ambasada Rusije u Beogradu i Srpska pravoslavna Crkva poklonile su biste Aleksandra Nevskog Nikšiću i Plužinama u decembru 2023. godine. Emocionalnim manipulacijama i oživljavanjem mitova ruska propaganda u kontinuitetu targetira građane Crne Gore.
Po modelu Ruskog doma, u Crnoj Gori funkcioniše Srpska kuća čiji je osnivač Vlada Republike Srbije. U sjedištu te organizacije nalaze se kulturna udruženja, mediji i NVO koji svojim djelovanjem podrivaju građanski karakter države, plasiraju manipulativne narative i koriste cjelokupan repertoar hibridnih aktivnosti prema Crnoj Gori. Neregistrovani portal IN4S, NVO Matica srpska čiji je osnivač rektor univerziteta Crne Gore Vladimir Božović smješteni su u Srpskoj kući i u kontinitetu rade na podrivanju prozapadnog kursa države i na plasiranju proruskih narativa.
Moskovski dom – ustanova sa identičnim opisom aktivnosti kao Ruski dom u Beogradu zatvorena je u Rigi ( Letonija). Savjet za nacionalnu bezbjednost Letonije u januaru 2024. godine je saopštio da je Moskovski dom služio kao instrument Ruske federacije za širenje agresivnih aktivnosti, prokremaljske propagande i reinterpretacije istorije koja negira postojanje Letonije kao države. Letonija je donijela poseban zakon koji imovinu Moskovskog doma oduzima Ruskoj Federaciji i dodjeljuje je Ministarstvu saobraćaja.
I nakon agresije na Ukrajinu, Kremlj koristi element vjere i pravoslavlja za širenje malignih narativa. Iako je Ruska pravoslavna crkva instrument za širenje prokremaljskih narativa, EU nije sankcionisala sveštenstvo te crkve. Međutim, Estonija u aprilu 2024. godine nije produžila boravišnu vizu mitropolitu Eugenu Estonske pravoslavne crkve Moskovske patrijaršije. Ministarstvo unutrašnjih poslova Estonije izdalo je saopštenje u kojem se navodi da aktivnosti te crkve nakon ruske agresije na Ukrajinu predstavljaju bezbjednosnu prijetnju za Estoniju. Glavna teza ministra je da je patrijarh Eugen tvrdnjama da bivše sovjetske republike ne treba da postoje djelovao kao dio Putinove propagandne mašine.
U Crnoj Gori, Srpska pravoslavna crkva koristi obilježavanje vjerskih događaja za promovisanje stavova koji polarizuju crnogorsko društvo i negiraju postojanje crnogorske nacije. Indikativan je dolazak u Podgoricu 3. juna 2024. godine episkopa sergejevsko-posadskog i dmitrovskog Ruske pravoslavne crkve Kirila na Svečanu akedemiju SPC u čast Prepodobnog Justina ćelijskog. Mitropolit SPC Joanikije i Episkop Kiril iskoristili su taj događaj za slanje poruka o jedinstvu pravoslavnih naroda. Narativ o tradicionalnim vrijednostima i jedinstvu u vjeri duboko je ukorijenjen u kremaljskoj propagandnoj matrici, a SPC ga koristi kao temelj za konstruisanje antizapadnih stavova i poruka. Evropski parlament je 2022. godine usvojio Rezoluciju u kojoj se izražava zabrinutost zbog pokušaja pravoslavne crkve u Crnoj Gori da promoviše Rusiju kao zaštitnicu tradicionalnih porodičnih vrijednosti i ojača odnose između države i crkve.
Mitropolit Joanikije SPC je 2. juna 2024. godine, zajedno sa episkopom RPC Kirilom služio vjerski obred u Piperima na praznik svetitelja Stefana Piperskog. Zajedničko bogosluženje SPC i RPC, Joanikije je iskoristio da plasira narative koji polarizuju društvo. U kontekstu života Stefana Piperskog, povlačeći istorijske paralele, on je naveo da su Turci ubijali tijelo a Latini kupovali duše. Takvi narativi koji dolaze sa vrha SPC podrivaju multikonfesionalni i multinacionalni karakter Crne Gore. Takođe, 4. juna 2024. godine, Mitropolit SPC Joanikije i episkopi ruski Kiril i pakračko-slavonski Jovan služili su liturgiju povodom slave Sabornog hrama Svetog Jovana Vladimira u Baru. Episkop Kiril je u obraćanju rekao da je blagoslov božji što naši narodi imaju vjekovnu saradnju, zajedništvo i uzajamnu pomoć. Vezu episkopa pakračko-slavonskog Jovana Ćulibrka sa ruskim vojnim strukturama DFC je istakao u analizi Iza evropskih kulisa: Mreža moći i uticaja.
Episkop sergijevsko-posadski i dmitrovski Kiril je u više navrata promovisao rusku agresiju na Ukrajinu. U novogodišnjoj liturgiji 31. decembra 2024. godine molio se za rukovodstvo Rusije i za vojsku na bojnom polju ističući želju da se okonča duhovni i informacioni rat koji se vodi protiv Crkve i otadžbine. Takođe, 22. marta 2024. godine on je u prostorijama Teološke akademije primio učesnike specijalne vojne operacije. Episkop Kiril je tom prilikom pričao o životu pripadnika bratstva Manastira Svetog Trojstva koji su učestvovali u Velikom otadžbinskom ratu i pronašli Boga. Ruska propaganda koristi paralele u narativu između Velikog otadžbinskog rata (borba Sovjeta protiv nacističke Njemačke u Drugom svjetskom ratu) i agresije na Ukrajinu. Paralele sa Velikim otadžbinskim ratom pravio je i predsjednik Ruske Federacije Vladimir Putin u intervjuu Takeru Karlsonu. U maju ove godine, Kiril je posjetio ranjenike u Trećoj vojnoj bolnici Centralnog vojnog okruga i sastao se sa pripadnicima Vazdušno-desantne vojske (VDV).
Taktike Kremlja nakon agresije na Ukrajinu evoluiraju i prilagođavaju se novonastaloj situaciji. Suženi prostor za političko i diplomatsko djelovanje primorao je Kremlj da drastično uveća obim hibridnih operacija na tlu Evrope. Posebno je vidljivo subverzivno djelovanje ruskog režima u zemljama članicama NATO koje pružaju snažnu podršku Ukrajini. Međutim, djelovanje Kremlja u Crnoj Gori u najvećoj mjeri se zasniva na hibridnom djelovanju u informacionoj sferi. Crnogorske institucije nijesu pružile adekvatan odgovor kako bi suzbile maligni uticaj koji dolazi iz Rusije. To pokazuje i DFC istraživanje javnog mnjenja, kao i izvještaj generalnog sekretara NATO koji pokazuje značajan pad podrške Alijansi među crnogorskim građanima. Glavni proksi kanali za plasiranje proruskih narativa, među kojima su političke partije koje čine parlamentarnu većinu u Crnoj Gori i SPC, jačaju antizapadni sentiment u crnogorskom društvu. Najavljena rekonstrukcija vlade može poslužiti proruskim proksijima za učvršćivanje pozicija moći, kao i da kroz inicijative o izmjenama Zakona o državljanstvu ili predlozima izmjena Ustava u dijelu oko službenog jezika polarizuju i kreiraju dodatne tenzije u društvu. Takve aktivnosti, zajedno sa najavljenom rezolucijom o genocidu u Jasenovcu, mogu samo usporiti ili u najgorem slučaju blokirati EU integracije Crne Gore. Skretanje Crne Gore, ali i kompletnog regiona Zapadnog Balkana sa evropskog puta je primarni geostrateški cilj ruskog režima. Tu tezu je potvrdio ruski ambasador u Crnoj Gori Vladislav Maslenikov koji je saopštio da je širenje EU na Zapadni Balkan uvlačenje tih država u konfrontaciju sa Rusijom.