Od početka ruske agresije na Ukrajinu u februaru 2022. godine, gotovo svi nezavisni mediji u Rusiji su zabranjeni, blokirani i/ili proglašeni stranim agentima ili nepoželjnim organizacijama. Svi ostali su podvrgnuti vojnoj cenzuri. Rusija je protekle decenije koristila takozvani Zakon o stranim agentima kako bi označila i kažnjavala kritičare vladinih politika.
Ruski maligni uticaj je dominantan u regionu Zapadnog Balkana. Jedan od načina ispoljavanja ruskog uticaja je promocija ruskog autoritarnog sistema vladavine. Predsjednik Republike Srpske (RS) Milorad Dodik je u nekoliko navrata najavljivao uvođenje zakona o stranim agentima u tom bosanskohercegovačkom entitetu. Vladajuće strukture u Srbiji često targetiraju opozione medije i nevladin sektor kao strane plaćenike, dok pojedini proruski mediji i krajnje desničarske strukture u Crnoj Gori na identičan način targetiraju NVO sektor u cilju kreiranja ambijenta straha i nesigurnosti. Ruski proksiji u regionu teže da dodatno promovišu autoritarne vrijednosti na Zapadnom Balkanu. Zbog toga je neophodno dublje sagledati antidemokratske prakse u Rusiji.
Zakon o stranim agentima
Termin strani agent u Rusiji odnosi se na entitet koji, prema mišljenju ruske vlade, prima podršku iz inostranstva ili je pod stranim uticajem na neki drugi način i bavi se političkim aktivnostima u Rusiji, svjesno prikuplja informacije o vojnim, vojno-tehničkim aktivnostima Ruske Federacije ili širi poruke i materijale za neograničeni broj ljudi.
Kategorije koje mogu biti prepoznate kao strani agenti su: rusko ili strano pravno lice, bez obzira na njegovu organizacijsku i pravnu formu; javno udruženje koje djeluje bez osnivanja pravnog lica, drugo udruženje pojedinaca, struktura iz inostranstva bez osnivanja pravnog lica; pojedinci, bez obzira na njihovu nacionalnost, neprofitne organizacije, medijske platforme i pojedinačno ruske građane, uključujući novinare i aktiviste.
Vlasti u Rusiji se pripremaju za reizbor Vladimira Putina 2024. godine i biće sve manje tolerantne prema svakom diskursu koji se suprotstavlja zvaničnom narativu Kremlja. Skoro svi nezavisni mediji su već eliminisani u zemlji. Većina nezavisnih novinara je primorana da bježi iz zemlje, a kao rezultat antimedijskih zakona, novinari i drugi aktivisti dobijaju veoma oštre zatvorske kazne (15 godina zatvora za širenje dezinformacija o ruskim oružanim snagama). Nijedan novinar nije zaštićen od prijetnji ozbiljnim optužbama prema nejasno formulisanim represivnim zakonima koji se često usvajaju preko noći. Mnogi zakoni koji se odnose na slobodu izražavanja, a koji su usvojeni u posljednjim godinama – uključujući zakone o kleveti i lažnim vijestima – su izmijenjeni kako bi bili uključeni u Krivični zakonik na početku pandemije COVID-19. Invazija na Ukrajinu je dala novi podsticaj ovom procesu, pri čemu je Ruski parlament usvojio amandmane prema kojima je lažna informacija o ruskim oružanim snagama i svakom drugom ruskom državnom tijelu koje djeluje u inostranstvu sada kažnjiva zatvorom do 15 godina.
Prvobitno usvojeni Zakon o stranim agentima u Rusiji 2012. godine više puta je revidiran tokom protekle decenije kako bi uključio sve veći broj potencijalnih ciljeva za diskriminaciju koju podržava država. Do danas je više od 500 organizacija, novinara, aktivista, umjetnika i drugih javnih osoba dobilo taj status. Trenutno se svaka organizacija, medij ili pojedinac može označiti kao strani agent jednostavno time što će ih rusko Ministarstvo pravde proglasiti da su pod stranim uticajem ili zbog primanja sredstava bilo koje svote iz inostranstva (ili iz entiteta koji sam prima strane fondove). Prema staroj verziji zakona, tužilaštvo je moralo da utvrdi da osoba optužena da djeluje kao strani agent mora da prima finansijsku ili materijalnu pomoć iz inostranstva.
Iako strani agenti tehnički nijesu na marginama i formalno im se dopušta nastavak nekih aktivnosti u Rusiji, pravna opterećenja koja im se nameću u praksi izoluju ih od društva. Ruski građani koji primaju novac od stranih agenata takođe mogu biti označeni kao takvi, dok medijske kuće i druge grupacije koje ih zapošljavaju preuzimaju slične rizike. Strani agenti takođe su obavezni da podnose skupe i vremenski zahtjevne revizije svog finansiranja, kao i redovne izvještaje o javnoj djelatnosti.
Glavno tužilaštvo sada legalno može da suspenduje bilo koju medijsku platformu (novine, radio, televiziju ili veb stranicu) ili da spriječi njenu registraciju bez pozivanja na sud. Prema amandmanima usvojenim 30. juna 2023. godine, suspenzija može da stupi odmah i bez prethodnog obavještenja, što znači da se medijskoj platformi ne pruža prilika da obriše sporni sadržaj kako bi izbjegla ovu sankciju. Ovi amandmani ciljaju na publikacije koje sadrže bilo koju informaciju koja nije u skladu sa stavovima vlasti, koja ne poštuje vlasti, diskredituje vojne snage ili državne organe ili poziva na demonstracije ili sankcije, propagandu i promovisanje ekstremizma. U slučaju ponovljenih prekršaja – ako se utvrdi da je medijska platforma objavila više od jednog primjera ovakvog sadržaja – izvansudska suspenzija može trajati neograničeno. Istovremeno, strani mediji mogu biti zatvoreni kao mjera odmazde ako su registrovani u zemljama koje su nametnule ograničenja ruskom mediju. S obzirom na to da je ruski državni televizijski emiter RT sada zabranjen u Evropskoj uniji, to znači da bilo koji evropski medij sada može biti na meti u Rusiji.
Svi nezavisni televizijski kanali u privatnom vlasništvu zabranjeni su za emitovanje, osim kablovskih zabavnih kanala. Mnogi zapadni mediji kao što su Euronews, France 24 i BBC više nijesu dostupni u zemlji. Regulatorno medijsko tijelo, Roskomnadzor, blokiralo je pristup većini nezavisnih medijskih portala, uključujući Meduzu, najčitaniji portal, i Novuju Gazetu, najpopularniji štampani medij. Oni koji opstaju već nekoliko godina su saveznici Kremlja ili su prisiljeni na strogu autocenzuru zbog zabranjenih tema i termina.
Radikalne sankcije nametnute Rusiji od zapadnih demokratija kao odgovor na invaziju na Ukrajinu naglo su prekinule ekonomske veze sa Evropom, sa kojom je ruska ekonomija bila tijesno integrisana. Osim cenzure – koja je primorala mnoge medijske platforme da obustave svoje aktivnosti i osiromašila preostale nezavisne novinare, prisiljavajući ih da promijene profesiju ili odu u inostranstvo – među prvim žrtvama ekonomske krize su i regionalni mediji u Rusiji.
Iako je stopa internet korisnika vrlo visoka, gotovo dvije trećine Rusa vijesti uglavnom dobija putem televizije koja je pod kontrolom vlade i putem ruskih društvenih mreža, većinom preko Vkontakte platforme (osiguravajuća firma povezana sa Kremljom Sogaz, i Gazprom-Media preuzeli su kontrolu nad VK društvenom mrežom u Rusiji). Teme poput homoseksualnosti i vjerske orijentacije postupno su postale zabranjene za medije pod vođstvom Vladimira Putina, koji podstiče konzervativizam u ruskom društvu.
Progon novinara
Pored teških kazni i mučenja koje su pretrpjeli neki novinari, uglavnom na regionalnom nivou, u arsenal sistematskog zastrašivanja koje se koristi protiv novinara posljednjih godina su dodata i česta novčana kažnjavanja i kratkotrajna pritvaranja pod različitim izgovorima. Mediji su takođe pod stalnom prijetnjom arbitrarnog stavljanja na listu stranih agenata i nepoželjnih organizacija, statusa koji dolazi sa teškim birokratskim preprekama i pravnim rizicima, čime se kriminalizuje svako spominjanje ili saradnja sa ciljanim medijima. Suočeni sa dodatnim rizicima koje su pretrpjeli od početka rata u Ukrajini, mnogi novinari koji rade za nezavisne medijske platforme izabrali su odlazak iz zemlje.
Nekoliko stotina ruskih novinara je napustilo zemlju, gdje ih izvještavanje o temama direktno ili indirektno povezanim sa ratom u Ukrajini može dovesti do zatvora. Mnogi od njih su pronašli utočište u susjednoj Gruziji, baltičkim zemljama ili unutar Evropske unije, posebno u Poljskoj, Njemačkoj i Francuskoj. Uprkos tome većina ovih medijskih organizacija pokušava da nastavi rad na daljinu. To uključuje novinare portala Bumaga, koji i dalje izvještavaju o regionu Sankt Peterburga iz sedam različitih zemalja.
Od početka invazije na Ukrajinu u februaru 2022. godine, gotovo svi nezavisni medijski izvori u Rusiji su zatvoreni, bili prisiljeni da prestanu sa radom ili su napustili zemlju kako bi radili iz egzila.
Meta je označena kao ekstremistička organizacija i zabranjena je. Od početka rata u Ukrajini, ruske vlasti su blokirale ili ograničile pristup Fejsbuku, Tviteru (X), Instagramu i većini drugih zapadnih društvenih mreža. Međutim, ostaje dostupna jedna platforma – Jutjub. Svaki Rus koji ima pristup internetu može ući na Jutjub da pogleda videozapise koji prikazuju Putinovu nezakonitu agresiju, onako kako je prikazuju CNN, BBC, ukrajinski mediji ili čak progonjene pristalice zatvorenog ruskog disidenta Alekseja Navaljnog.
Kao razlog zbog kojeg je Jutjub ostao u milosti ruskog režima, osim što je i prije rata bio najpopularnija platforma, ministar digitalnog razvoja Maksut Šadaev navodi da kada ograničavamo nešto, moramo se potruditi da naši korisnici ne ispaštaju. Zabrana je ekstremna mjera koja je moguća samo kada imamo konkurentske alternative. Još jedan vjerovatan razlog zbog kojeg Putin drugačije tretira Jutjub jeste njegov značaj za širenje propagande i dezinformacija unutar ruskog društva, kao i činjenica da omogućava propagandnim izvorima kao što su RT i Sputnik News da dosegnu milione gledalaca na Zapadu. Prema podacima agencije Skillfactory sa početka 2023. godine, 99 miliona ruskih internet korisnika posjećuje Jutjub. 52,8% publike na Jutjubu u Rusiji čine žene – glavni birači Vladimira Putina, prema zvaničnoj statistici. Ruski korisnici na Jutjubu provode prosječno 48 minuta dnevno. Mnogi od njih su relativno mladi ljudi između 25 i 34 godine, do kojih je teško doprijeti putem tradicionalne televizijske propagande (24,8%).
Kontrola Kremlja nad masovnim medijima u Rusiji, uključujući i onlajn medije je skoro potpuna, a sadržaj vezan za rat i ostale vijesti iz inostranstva na popularnim ruskim onlajn platformama uglavnom je u skladu sa porukama koje se mogu čuti iz državnog vrha. Propaganda i dezinformacije su ključni alati domaće i spoljne politike vlasti Ruske Federacije. Glavnu ulogu u širenju ruske propagande i dezinformacija igraju osobe koje se nazivaju novinarima i publicistima, a u stvarnosti su dio kremaljskog upravljačkog sistema laži. Oni oblikuju rusko javno mnjenje, čime se obezbjeđuje da se održi sociopolitička stabilnost režima.
Rusija godinama, a pogotovo nakon agresije na Ukrajinu, izgrađuje sistem vlasti koji primjenjuje ekstremne mjere kontrole nad građanima i sadrži sve elemente policijske države (police state). Kontrola svih demokratskih procesa, medija ali i društvenih mreža kroz primjenu sistema vještačke inteligencije ukazuje da je Rusija daleko od zaštitnika tradicionalnih vrijednosti. Međutim, indikativno je da upravo ruski proksi akteri na Zapadnom Balkanu vežu svoje narative za tradicionalne vrijednosti koje propagira zvanična Moskva, bez kritičkog stava o sistemu vrijednosti koji se formira u modernoj Rusiji.