Jedan od elemenata hibridnog djelovanja kojeg je prvi razvio ruski matematičar i psiholog Vladimir Lefebvre naziva se refleksivna kontrola. Taj segment dejstvovanja podrazumijeva operacije koje imaju za cilj paralisanje ili uslovljavanje procesa donošenja odluka, odnosno navođenje protivnika da donosi odluke koje su u skladu sa interesom država, vlada, kao i realizatora kampanja u određenom momentu ili procesu. Koncept refleksivne kontrole se zasniva na dva postulata koja definišu djelovanje dezinformacionog aparata u informacionom prostoru, a koja čine zasebne elemente hibridnog djelovanja. Prvi je da utiče na percepciju u vezi određenog događaja, odnosno da kroz konfrontaciju u info prostoru ubijedi jednu grupu da je druga posmatra kao neprijatelja. Drugi postulat teorije refleksivne kontrole podrazumijeva da se kroz dezinformacione napore u javnom prostoru stvori slika mi protiv njih, a sve s ciljem da tako podijeljenje grupe ne mogu da nađu zajednički interes oko stvari koje su od javnog značaja.
Iako se refeksivna kontrola vezuje za vojne poduhvate u okviru operacija na frontu, linije kontakta ili urbanog područja zahvaćenog ratom, ona predstavlja jedan od mogućih pravaca hibridnog djelovanja, odnosno način da se kreira krizna situacija sa poželjnim epilogom u mirnodopskim uslovima. Strategija refleksivne kontrole se može podijeliti na četiri bazične komponente koje se još nazivaju i 4D – dismiss, distort, distract i dismay. Dismiss – odbacivanje očiglednih činjenica, distort – iskrivljavanje ili izokretanje činjenica, distract – skretanje pažnje sa glavnog događaja, navodno otkrivanje novih informacija koje optužuju protivnika za istu stvar za koju ste prethodno optuženi, dismay – igranje na emocije, uz korišćenje ratnohuškačke taktike.
Dismiss – distort
Elementi 4D taktike refleksivne kontrole mogu se uočiti na primjeru dešavanja na relaciji Srbija – Kosovo, gdje je uočljivo kako dugotrajni narativi služe za internacionalizaciju jednog pitanja i uslovljavanje donosioca odluka o jednom važnom pitanju, čije se refleksije mogu pratiti i u Crnoj Gori.
Nakon tenzija na Kosovu krajem maja 2023. godine, a pred junske parlamentarne izbore u Crnoj Gori, uslijedio je niz događaja sa elementima hibridnog djelovanja treće strane, odnosno aktuelizovanja pitanja Kosova i njegovog povezivanja sa unutrašnjim političkim prilikama u Crnoj Gori. Prosrpski i proruski lokalni politički akteri koristili su ovo pitanje za homogenizaciju političkih snaga prije održavanja izbora, a mitinzi podrške sa ruskim i srpskim državnim zastavama, kao i deklaracije o otpriznavanju Kosova bili su demonstracija asimetričnog djelovanja srpskih proksija u Crnoj Gori. Istovremeno, to je bilo i svojevrsno upozorenje međunarodnim političkim krugovima na koji način ovo pitanje može da utiče na regionalnu bezbjednost.
Dan nakon sukoba u Zvečanu, 29. maja 2023. godine, saopštenjem se oglasio Miholjski zbor koji važi za militantnu organizaciju blisku Srpskoj pravoslavnoj crkvi, čiji je jedan od osnivača Mijajlo Backović, bivši pripadnik 63. padobranske brigade Vojske Jugoslavije i sekretar Metodija Ostojića, episkopa budimljansko-nikšićkog SPC. U njemu se navodi da srpski narod nije sam, te da oni kao direktnog krivca za aktuelna dešavanja na sjeveru Kosova vide međunarodnu zajednicu, odnosno KFOR, Euleks i Kvintu, uz konstataciju da ta dešavanja mogu ugroziti regionalnu bezbjednost. [i]
Uslijedila je i serija mitinga podrške koji su suštinski bili anti-zapadni protesti. Prvi je održan 31. maja 2023. godine, u Podgorici, ispred Hrama Hristovog Vaskrsenja, kada su se mogle vidjeti ruske i srpske zastave, kao i ikonografija četničkog pokreta. Skupu su prisustvovale ličnosti iz političkog života Crne Gore, prepoznate kao ruski i srpski proksiji, poput Marka Milačića, i Vladislava Dajkovića, ali i bivšeg direktora Agencije za nacionalnu bezbjednost Dejana Vukšića, aktuelnog savjetnika za bezbjednost predsjednika države Jakova Milatovića.[ii]
Koalicija Za budućnost Crne Gore, koju čine konstituenti nekadašnjeg proruskog DF, organizovala je Skup podrške Srbima sa Kosova i Metohije, u Nikšiću, 1. juna 2023. godine, uz blagoslov Episkopa budimljansko-nikšićkog Metodija. Nakon skupa održana je i crkvena litija. Glavne poruke sa skupa koji je imao gotovo identičnu ikonografiju kao onaj u Podgorici bila su obećanja o povlačenju odluke Vlade Crne Gore o priznanju Kosova ukoliko ta koalicija pobjedi na parlamentarnim izborima. [iii]
Jedna od osnovnih metoda hibridnog ratovanja je višekanalno djelovanje. Tako je uočljivo i da se distrakcija ili skretanje pažnje sa osnovnog problema Kosova preliva na polje regionalne bezbjednosti. Osim protesta podrške, elemente hibridnog djelovanja možemo vidjeti i u najavama o povlačenju odluke o priznanju Kosova u opštinama u kojima koalicija Za budućnost Crne Gore čini većinu. Prva takva najava se desila nakon što je Vlada Crne Gore dala podršku za ulazak Kosova u Savjet Evrope. Tada su čelnici opštine Zeta iz koalicije ZBCG (koja ima apsolutnu većinu u lokalnom parlamentu) najavili sjednicu na kojoj bi bila donijeta rezolucija o povlačenju odluke o priznanju Kosova i to na dan održavanja junskih parlamentarnih izbora u Crnoj Gori.[iv] Aktivne su bile i NVO koje se bave obrazovanjem i kulturom sa srpskim predznakom, kao što su Srpski nacionalni savjet Crne Gore i Vijeće narodnih skupština Crne Gore. One su, 25. juna, donijele Vidovdansku deklaraciju u kojoj se traži poništenje odluke Vlade Crne Gore o priznanju Kosova.[v] Početkom jula, predate su i dvije inicijative lokalnim parlamentima Berana i Andrijevice, sa potpisima 400 građana. U njima se zahtijeva donošenje slične rezolucije o poništenju odluke Vlade Crne Gore o priznanju Kosova. Udruženje Srpske narodne odbrane Vasojevića i Limske doline je podnosilac inicijative za opštinu Andrijevica. Iako pomenute deklaracije nemaju pravno dejstvo, u arsenalu hibridnog djelovanja služe kao sredstvo u realizaciji informacionih kampanja, odnosno operacija.[vi]
Finalni cilj infomacione kampanje u vezi sa slučajem Kosova bila je internacionalizacija problema. Predsjednik Srbije Aleksandar Vučić, u julu 2023. godine, izjavio je da će zatražiti hitno sazivanje skupštine Savjeta Bezbjednosti UN na kojoj će insistirati na poštovanju Rezolucije 1244, odnosno demilitarizaciji svih naoružanih albanskih formacija. Podršku za sazivanje sjednice dobio je i od ambasadora Ruske federacije u Srbiji, Aleksandra Bocan Harčenka, koji je podržao narativ o ugroženosti Srba, ističući da bi sjednica SB UN trebala da ima za cilj deeskalaciju i okončanje progona Srba.
Distract – Dismay
Nastavak koordinisanih aktivnosti, ili, kako su to pojedini analitičari nazvali, postavljanje informacionih uslova za eskalaciju nastavili su se krajem jula i početkom avgusta. Prvo su navijači FK Crvena Zvezda, na fudbalskoj utakmici Crvena Zvezda – Fiorentina, istakli transparent sa natpisom Kad se vojska na Kosovo vrati. Nakon toga je širom Srbije, Republike Srpske i Crne Gore nastavljeno ispisivanje grafita sa istom porukom. Ratnohuškačka poruka je osvanula u Nikšiću, Podgorici i Kolašinu, a prethodno u Beogradu, Nišu i Banja Luci.
Fejsbuk grupa 7. Bataljon Vojne policije Vojske Jugoslavije je podjelila sliku grafita iz Nikšića. Grupu čine bivši članovi i simpatizeri 7. bataljona koji je formiran 1999. godine kao jedinica za specijalne namjene pri korpusu 2. Armije. Služila je tadašnjim vlastima u Beogradu, odnosno Miloševićevom režimu za hibridno djelovanje na teritoriji Crne Gore i izazivanje incidenata, provokacija i sukoba.[vii]
Crnogorska javnost je prilikom ustoličenja mitropolita SPC Joanikija Mićovića na Cetinju, 5. septembra 2021. godine, imala priliku da čuje pjesmu Kad se vojska na Kosovo vrati i to u Cetinjskom manastiru. Tom prilikom je sveštenstvo SPC zajedno sa okupljenim pristalicama, članovima radikalnih ekstremističkih grupa, pjevalo tu pjesmu. [viii]
Koordinisanoj aktivnosti miješanja u unutrašnje prilike Crne Gore i nepoštovanja njenog suvereniteta svjedoče dvije posljednje izjave srpskih zvaničnika. Nakon konstatacije predsjednika Srbije Aleksandra Vučića od 18. avgusta da Kurti neće odustati od velike Albanije, predsednik Odbora za Kosovo i Metohiju Skupštine Srbije Milovan Drecun, izjavio je da se Sjeverna Makedonija i Crna Gora brane na Kosovu i Metohiji. [ix]
Ova kampanja je finalizovana u avgustu, u Rusiji. Grafiti Kad se vojska na Kosovo vrati ispisani su u Sankt Peterburgu, Jekaterinburgu, Saratovu, Tjumenu i Orelu.
Refleksivna kontrola, kao tehnika hibridnog djelovanja, ima za cilj paralizu procesa donošenja odluka, odnosno ekstremizaciju društava ili stvaranja udaljenih društvenih polova, odnosno situacija u kojima nije moguće doći do bilo kakvog dogovora ili sporazuma. U takvim okolnostima, kreira se ambijent da oni faktori koji nijesu polarizovani, odnosno koji žele rješenje krizne situacije, odustanu od svojih pozicija zbog dugotrajnosti stvorene klime. Potpisivanje sporazuma između Srbije i Kosova u Ohridu o normalizaciji odnosa između te dvije države (koje se u međunarodnoj i domaćoj javnosti percipiralo kao pozitivan događaj i deblokada zamrznutog procesa), danas rezultira u ispisivanju ratnohuškačkih grafita širom srpskog sveta.
Primjenu refleksivne kontrole prepoznajemo i u događaju iz 2015. godine kada je proruski Demokratski front, krenuo u anti – NATO kampanju, navodno motivisanu socio-ekonomskom situacijom, organizovanjem antivladinih protesta koji su suštinski predstavljali konsolidaciju anti-NATO snaga u državi. Tako je na jednom od protesta protiv vlasti 2015. godine ciljano kreirana tenzična atmosfera kada je predsjednik Nove Srpske Demokratije i jedan od lidera Demokratskog fronta Andrija Mandić, izjavio da je tadašnji predsjednik Vlade Crne Gore Milo Đukanović pobjegao iz države. Domaći i regionalni mediji su bez provjere prenijeli lažnu informaciju, ne sagledavajući eventualne posljedice.
Crna Gora u kontekstu regionalne bezbjednosti, predstavlja plodno tlo za hibridno djelovanje iz više razloga. Prije svega, u slučaju krize između Kosova i Srbije, djelotvornost refleksivne kontrole u Crnoj Gori uslovljena je nedovoljno izgrađenim institucijama i hroničnim društveno-političkim podjelama. Istovremeno, činjenica da je Crna Gora članica NATO omogućava akterima hibridnog djelovanja da primjenom refleksivne kontrole pokažu da mogu destabilizovati i jednu članicu Alijanse. Na taj način, Srbija pokazuje da može djelovati asimetrično u regionu, primjenjujući hibridne aktivnosti prema susjedima ukoliko dinamika rješavanja kosovskog pitanja nije u skladu sa željama Vlade u Beogradu. Takođe, primjenom taktike refleksivne kontrole i instumentalizacijom Crkve, stvara se klima za konsolidaciju radikalno desnih organizacija, koje najčešće djeluju u okviru navijačkih grupa ili crkvenih bratstava.
Smjene čelnih funkcionera u bezbjednosnom sektoru u protekle dvije godine, kao i pasivnost institucija i donosioca odluka ne ukazuju na to da se vlast u Crnoj Gori sistemski bavi pitanjem stranog uticaja. Naprotiv, sa najviših adresa u državi je u proteklom periodu često relativizovan strani maligni uticaj. Stoga je opravdana bojazan da država ne radi dovoljno na izgradnji institucija koje će moći da se nose sa izazovima koje nosi strano uplitanje u unutrašnje stvari Crne Gore, dezinformacione kampanje i podrivanje demokratskih procesa. Imajući u vidu heterogenost oko ključnih pitanja na crnogorskoj političkoj sceni, kao i stavove mladih koji prema istraživanju CGO najmanje vjeruju ključnim institucijama države, Vladi i Skupštini,[x] buduća, 44. Vlada Crne Gore, pored jasne proevropske agende, kao jedan od svojih prioritetnih ciljeva bi trebala da ima izgradnju društva i institucija otpornih na maligne uticaje i hibridno djelovanje trećih strana.
[i] https://www.in4s.net/srpski-narod-na-kosmetu-nije-sam-ni-repa-bez-korena-miholjski-zbor-pozvao-politicke-lidere-u-cg-da-osude-divljanje-kurtijeve-policije
[ii] https://rtcg.me/vijesti/drustvo/433105/u-podgorici-odrzan-skup-podrske-srbima-na-kosovu.html
[iii] https://www.novosti.rs/crna-gora/vesti/1244621/kosovo-srce-srbije-ali-crne-gore-niksicu-odrzan-skup-podrske-srbima-kim-foto-video
[iv] https://www.portalanalitika.me/clanak/df-inicira-da-odluka-o-priznanju-kosova-bude-ponistena-na-teritoriji-zete
[v] https://borba.me/usvojena-vidovdanska-deklaracija-trazi-se-da-vlada-ponisti-priznanje-tkz-kosova/
[vi] https://sputnikportal.rs/20230702/inicijativa-da-opstine-berane-i-andrijevica-povuku-priznanje-takozvane-drzave-kosovo-1157966994.html
[vii] https://www.aktuelno.me/crna-gora/povampirenje-ratnohuskackog-velikosrpstva-u-nekoliko-crnogorskih-gradova-grafiti-kad-se-vojska-na-kosovo-vrati
[viii] https://www.youtube.com/watch?v=cpNjn8TXI0s
[ix] https://www.politika.rs/sr/clanak/566685/Severna-Makedonija-i-Crna-Gora-brane-se-na-Kosovu-i-Metohiji
[x] CGO – CCE on X: “👉 Mladi najmanje vjeruju političkim partijama i ključnim institucijama države, odnosno Vladi i Skupštini Crne Gore, a najveće povjerenje izražavaju u odnosu na vjerske zajednice, dok slijede banke i nevladine organizacije. #DjelujemMijenjam #demokratijaseuci #mladi #pravazasve… https://t.co/ywkmfO0wzM” / X (twitter.com)